Aşıyı Beklerken: Aşı Hakkında Bilmemiz Gerekenler

Yazar: Ahsen İlkyaz
Editör: Taha Berk Arslan

Aşılar yaşayan organizmalardan üretilen vücudun hastalıklara olan bağışıklığını arttırmak ya da vücuda gereken bağışıklığı sağlamak amacıyla hazırlanan biyolojik ürünlerdir. sıvı halde, injeksiyon şeklinde uygulanabilirler. Aşılar hastalık yapıcı etkenin (mikroorganizmanın) tamamını içerebildiği gibi sadece belirli parçalarını da içerebilir. Aşı geliştirmek için kullanılan yöntemler şöyle sıralanabilirler:

1- Yaşayan bir organizmanın genellikle seyreltilmiş, zayıflatılmış ya da genetik olarak modifiye edilmiş halinden. Atenüe aşı da denilen bu tür aşılar vücutta ilgili organizmayı çoğaltır fakat vahşi formu (wild) olmadığı için hastalık yapmadan bağışıklık oluşturur.

2- Kimyasal, termal ya da diğer yollarla inaktive edilmiş bütün bir organizmadan. Tamamı olduğu gibi ilgili organizmanın belirli parçalarından da elde edilebilir. Birden fazla uygulama yapılarak gerekli düzeyde bağışıklık elde edilir. Antikor düzeyi zaman içerisinde düştüğü için tekrarlanmalıdır. Vücutta çoğalmaz.

3- Hastalık yapan organizmanın belirli proteinleri, polisakkaritleri ya da nükleik asitleri ggibi parçalarından elde edilirler. Protein temelli altbirim aşılarına örnek olarak Hepatit B , influenza, HPV, şarbon verilebilir. Polisakkarit temelli olan aşılara örnek olarak pnömokok, meningokok bunun dışında konjuge polisakkarit temelli olanlara ise örnek olarak  Hemophilus influenza tip B (HiB), pnömokok verilebilir. [1,5]

Aşılar nasıl etki ederler?

Hastalık yapıcı mikroorganizma vücuda girdiğinde immün sisteme saldırır ve kendini ivedilikle çoğaltır. Bu durum enfeksiyon olarak adlandırılır. Bağışıklık sistemimiz enfeksiyonla savaşmak için birçok yol kullanır bunlardan temel olanları T lenfositler, B lenfositler ve makrofajlardır. Makrofajlar arkalarında antijen adı verilen, sindirdiği mikropların bazı kalıntılarını, parçalarını bırakır. Vücut bu antijenleri tehlikeli olarak işaretler ve antikorları uyarır. Antikorlar vücudun kendisine ait olmayan organizmalara karşı üretilen özelleşmiş glikoprotein yapısındaki moleküllerdir. Aşılar bu enfeksiyon durumunu taklit ederek hastalık yapıcı etkene karşı bağışıklık geliştirmemize yardımcı olur. Bir aşı uygulandıktan sonra bağışıklık sistemi uyarılır ve ilgili mikroorganizmaya karşı çok miktarda antikor üretir. Bazen kişilerde uygulama sonrası ateş gibi belirtiler gözlemlenebilir. Bu vücudun bağışıklığı inşa ettiğinin göstergesidir. Kısacası aşı içerikleri immün yanıtı tetikler ve gerekli antikor oluşumu sağlayarak etkisini göstermektedir. [1,2,5]

Aşının geliştirilme basamakları nelerdir?

Bir aşının geliştirilmesi yıllar alabilir. Süreç ilk olarak laboratuvar çalışmaları ile başlar. Sonrasında gerekli klnik çalışmalar yapılır. Bu çalışmalar aşının etkinliğinin, işe yaralılığının kanıtlanması için gönüllüler üzerinde uapılmaktadır. Klinik çalışmaların ilk aşaması aşının az sayıda kişi üzerinde, güvenli olup olmadığının ve bağışıklık oluşturma mekanizmasının incelenmesi gibi süreçleri içerir. İkinci aşamada kişi sayısı arttırılır ve uygulanacak aşının doğru doz aralığı belirlenir. Üçüncü aşamada ise daha da fazla kişi üzerinde verimlilik, etkinlik ve güvenilirlik gibi kriterler tekrardan test edilir. Eğer bu aşamalar başarı ile tamamlanırsa aşı lisansı için başvuruda bulunur. Bu görece uzun bir süreç olabilir. Aşının toplum üzerinde kullanılmaya başlanmasındaki en önemli kriter ilgili hastalık üzerindeki etkinliğidir. Etkinlik düzeyi en az %90 olmalıdır. Bu etkinlik düzeyi aşı uygulaması sonrası bulaşıcı hastalığın azalma yüzdesi ile belirlenir. [1,2]

Covid-19 aşı çalışmaları ne durumda?

Covid-19 için yapılan aşı çalışmaları hızla devam ediyor. Araştırmacılar birçok farklı strateji deniyor. Bu hastalık aşısı için anahtar kriterler ;

Yetişkin sağlık çalışanları için uygun olması

60 yaşından büyük olanlar ve kronik rahatsızlığı olanlar için uygun olması

Stoklama için uygun olması

şeklinde sıralanabilir.  [3]

Şuanda birçok aşı programı yürütülmekte. Bu programlar virüsün bağlanma bölgeleri, moleküler düzeyde hangi moleküller ve hücrelerle etkileşime girdiği gibi çalışmaların yanı sıra altbirim aşılar, nükleik asit aşıları ve tam virüs aşıları çalışılmakta. Bu programlardan bazıları şunlar :

Tam virüs aşıları

Janssen (Johnson & Johnson) /Adenovirus-vektörlü aşı AdVac® and PER.C6® teknolojisi ile

Codagenix/Serum Institute of India /canlı zayıflatılmış aşı

Alt birim aşılar
University of Queensland/CEPI Protein-bazlı aşı Molecular Clamp platform kullanılarak

Novavax /Rekombinant nanoparçacık teknolojisi ile

Clover Bipharmaceuticals /S-trimer rekombinant protein  Trimer-Tag teknolojisi ile

Baylor College of Medicine, Fudan University,
New York Blood Center, Univ Texas Medical Branch
Coronavirus RBD protein-bazlı aşı

Vaxart Oral rekombinant protein aşısı VAAST platform kullanılarak

Nükleik asit aşıları
Inovio/Beijing Advaccine Biotechnology Co./CEPI DNA aşısı (INO-4800, INO-4700 MERS aşısına dayanarak)

Moderna/NIH/CEPI mRNA aşısı

CureVac/CEPI mRNA aşısı

[3,4,5]

Kaynaklar :

1-Birinci basamak sağlık çalışanları için aşı rehberi

2-Aşı epidemiyolojisi: Aşı ve aşılamanın etkileri için
epidemiyolojik ölçütler /Can Hüseyin HEKİMOĞLU

3-The SARS-CoV-2 Vaccine Pipeline: an Overview
Wen-Hsiang Chen1 & Ulrich Strych1 & Peter J Hotez1 & Maria Elena Bottazzi

4-Preliminary Identification of Potential Vaccine Targets
for the COVID-19 Coronavirus (SARS-CoV-2) Based
on SARS-CoV Immunological Studies
Syed Faraz Ahmed
, Ahmed A. Quadeer ,
, and Matthew R. McKay

5-Basic Concept of Vaccination